Hoe kijkt islam volgens een Soennietische theoloog naar concepten zoals “moderniteit”? Huistheoloog van Sophia Academy verklaart door middel van enkele hedendaagse en historische voorbeelden een mogelijke visie.

Islam is de laatste godsdienst, waar alle goddelijke principes gebundeld zijn, die de wereldse relatie van de mensen zowel met God als met andere mensen en met de natuur regelt. Omdat het de laatste godsdienst is, zal het de heilige bron zijn voor de problemen van de mensheid tot de Herrijzenis.

Deze eigenschap van de islam geeft ook een aanwijzing over de meerwaarde van islam in de moderne tijd. Dat vooral Fiqh voorrang heeft in het islamitisch besprekingsmechanisme, dat sommige bepalingen verschillen kunnen tonen in de plaats en tijd, dat sommige aspecten van andere godsdiensten goedgekeurd worden, dat sommige gewoontes van een volk goedgekeurd worden indien ze niet tegenstrijdig zijn met de islamitische waarden, dat de islam stimuleert en stuurt om een gemeenschap in vrede te vormen met mensen van andere godsdiensten en volkeren, dat er heilige schriften en praktische toepassingen zijn om het belang te benadrukken dat mensen van verschillende godsdiensten samenleven rond gemeenschappelijke waarden en normen, geeft aanwijzingen over de visie van de islam op de moderniteit.

Al sinds het begin benadrukt de islam het belang voor de mensheid om rond de universele waarden en normen samen te leven, in samenlevingen met verschillende culturen samen te komen bij de gemeenschappelijke waarden en de verschillen te zien als een meerwaarde. In het algemeen kan dit nogmaals benadrukt worden, de islam is niet direct tegen opinies en toepassingen. Integendeel, als het voordelen heeft voor de gemeenschappen en mensheid, stimuleert de islam zelfs om hiervan gebruik te maken.

Vrijheid

“Er is geen dwang in de godsdienst”, deze vers stelt ook voor om deze blik te hebben op de verschillende mensen. Iedereen heeft de vrijheid om te geloven in wat hij wil. Iemand gedwongen bekeren of tot hiertoe verplichten is niet volgens de basisbeginselen van de islam. Op dat gebied is het tegenstrijdig met de islam om hoewel het niet overeenstemt met de basisprincipes van de islam, iemand van een ander geloof of strekking, die volgens zijn geloof wil handelen, hem scheef te bekijken, hem uit te sluiten, hem niet te respecteren en zijn vrijheid te beperken in zijn sociaal leven. Als godsdienst zijn de opgelegde waarden en normen van de islam universeel. Het onder druk zetten van iemand die deze waarden volgens zijn geloof niet als universeel inziet, is ook niet acceptabel.

De term moderniteit wordt de laatste tijd op verschillende manieren gedefinieerd. Het is moeilijk om te zeggen dat er een eenduidig definitie is dat door iedereen wordt geaccepteerd. Vooral de betekenis in het Westen en de visie hierop in de islamitische wereld is verschillend.

Modern als woord betekent, hedendaags, eigentijds, van deze tijd en gelijkaardige betekenissen. Met andere woorden kan het met ‘aanpassen aan de noden en behoeften van de tijd’ verder aangevuld worden. Hedendaags zijn, de realiteit van deze tijd beseffen, brengt oplossingen voor de problemen van de tijd, is ook een andere manier om de betekenis van moderniteit verder aan te vullen.

Splitsingen

Naar mijn mening is het aanzien van moderniteit als geheel tegenstrijdig met godsdienst, een totaal verkeerd zicht. Zelfs modernistische denkers komen met nieuwe ideeën door de oorlog te verklaren aan de godsdiensten en dat is niet te aanvaarden. Het standpunt van de islam hierover is bekend. Bepalingen in de islam worden in tweeën gesplitst, de weg (usul) en vertakkingen (furu). De basis van de weg (usul) verandert niet en bestaat uit vaste waarden. Wat de vertakkingen (furu) betreft kan dat in de tijd en ruimte, volgens het getekende kader van de rechtsgeleerdheid en vergelijking, verschillen tonen.

De overleveringen in de islam zijn een ingeworteld geloofssysteem waar de rijke rechtsgeleerdheid duidelijk te zien is. Van de Koran zijn er honderden interpretaties, van de tradities van de profeet (Hadith) zijn er verschillende benaderingen en commentaren, deze verschillen worden binnen deze overlevering aangegeven. Zo is de islam niet helemaal tegen sommige benaderingen van de moderne tijd en is het ook niet de bedoeling dat ze sommige zaken zomaar aanvaarden door de religieuze waarden en normen te negeren. In principe is dit niet alleen een eigenschap van de islam, ook andere godsdiensten hebben regelmatig nieuwe opinies tegengewerkt. Het is een feit dat in de christelijke traditie ook zulke nieuwe opinies serieus zijn tegengewerkt door de kerk.

Tegenwoordig moet het begrip moderniteit niet beschouwd worden als een denkwijze of opinie enkel voor deze eeuw. Ook al is het vandaag moderner dan gisteren, de geschiedenis toont ons aan dat ieder eeuw en zelfs ieder jaar moderner is dan de voorbije eeuw of jaar. De mensheid is zoals een kind, kruipend, wandelend, groeiend en zo verder ontwikkeld. Iedere ontwikkelingsfase is verschillend dan de vorige. Dus verandering en de nieuwe levensstijl dat met deze verandering teweeg wordt gebracht is niet het gebied waarmee de islam strijdt en ingrijpt. De islam heeft doelen. Hulpmiddelen die van eeuw tot eeuw kunnen veranderen zijn niet het hoofddoel van de islam.

Vergelijkingen

Met de vers ‘Kijken zij dan niet naar hoe de kamelen zijn geschapen?’ wil men in de tijd van de profeet (vzmh) aan de Arabieren, vanuit een gebruikelijk en wonderbaarlijk dier, lessen over de eenheid van God geven. Het doel is de eenheid van God, het middel hiervoor in de vers is de kameel. In ieder tijdperk is er een middel zoals de kameel of een ander vervoersmiddel die de kracht en Goddelijkheid van Allah toont, maar het doel blijft altijd hetzelfde. En dat is de eenheid van God. Als we dat vers nu willen interpreteren, zullen we denken aan vliegtuigen of iets gelijkaardigs en daar is niets verkeerd aan om te blijven geloven aan de eenheid van God. Zulke voorbeelden kunnen altijd verder uitgebreid worden.

Hier moeten we de aandacht naar een ander basisprobleem trekken. Namelijk moderniteit begrijpen als Westers of Amerikaans en dit aandringen bij andere culturen. Want als we naar de geschiedenis van de mensheid kijken is interactie tussen verschillende volkeren een feit. En in ieder tijdperk en denksysteem is er een toepassing dat wordt beschouwd als een moderne werkwijze. Dat wijst er dan op dat iedere opinie een eigen ‘moderniteit’ heeft. Moderniteit als een verschijnsel in een absoluut tijdperk zien, is niet correct. In deze context zijn Al-Ghazali en Ibn Rushd nogal ‘modern’ in hun tijdperk als we hun ideeën vergelijken met hun tijd. In veel bronnen is er zelfs vermeld dat christelijke intellectuelen geïnspireerd zijn door Ibn Rushd.

Moderniteit gelijkstellen met het verstand en de kennis, beweert dat de islam tegen verstand en kennis is, is niet te accepteren met de ervaringen van de geschiedenis. Een religie waarvan het eerste bevel ‘lees’ is, is niet enkel voor de islamitische wereld, maar heeft in verschillende tijden en plaatsen voor een meerwaarde gezorgd. Binnen de islam zijn er radicale organisaties en ideologieën, die om politieke of andere redenen, de Koran en overleveringen van de profeet (vzmh), anders interpreteren dan hun betekenis, is geen gebrek van de islam.

De oorzaak van dit probleem is de mentaliteit. Vooral ISIS die zich probeert voor te stellen als een traditioneel islamitische organisatie, is tevergeefs. Want door de bronnen gedeeltelijk te lezen, religieuze teksten egoïstisch te interpreteren, de ‘andere’ uit te sluiten, proberen ze een godsdienstig visie te creëren die totaal tegenstrijdig is met de geest en basis van de islam. Zoals ook in de andere godsdiensten, zijn er ook in de islam sommige radicale ideologieën ontstaan, maar er mag zeker niet gedacht worden dat alle moslims zo denken en dit de enige en juiste ideologie is.

Kort samengevat:

• De islam is een goddelijke religie die universele eigenschappen heeft en zoals andere religies dat ook hebben, bevat het boodschappen in het voordeel van de mensheid.
• De islam schakelt het verstand nooit uit! De Koran en Hadith bevatten veel uitdrukkingen waarbij de nadruk op het verstand en denken wordt gelegd.
• Het is niet te denken dat de islam strijdt tegen de moderniteit.
• Vooraleer iets wordt geaccepteerd of geweigerd, bekijkt het islamitisch denksysteem of het een meerwaarde heeft voor de mensheid en de gemeenschap
• Wanneer een idee, voortgebracht door de moderniteit, tegenstrijdig is met de waarden van de moslimgemeenschap, dan zal de islam de nodige bepalingen voor hun volgelingen hierover bekendmaken.
• Maar de islam verzet zich ook niet tegen mensen met andere meningen, en zal dat zodanig aanpakken zodat de vrijheden niet worden beperkt en het geen oorzaak vormt voor enige ruzie of geweld.

 

(Foto: Documentaire “Advanced Style”, via textilia.nl)

Kan je zowel modern als strenggelovig zijn? Ebrar Kaya, Religiewetenschapper en student Midden-Oostenstudies aan de Universiteit Leiden legt uit aan de hand van Verlichtingsidealen en de Reformatie hoe ideeën over moderniteit en religie ons beeld over praktiserende gelovigen beïnvloeden.

 

Het is onderhand al enkele jaren geleden dat ik met een Amsterdamse antropologe de (toenmalig) recente Amerikaanse presidentsverkiezingen aan het bespreken was. Deze antropologe had een vriendin in de VS die zodanig bang werd van het resultaat van de verkiezingen dat ze haar tassen al klaar had liggen om te vertrekken. Op mijn vraag of de vriendin “zichtbaar” moslima was en of ze een hoofddoek droeg kreeg ik als antwoord: ‘Nee hoor, ze is modern.’ Het was duidelijk, je kon niet praktiserend gelovig en tegelijkertijd modern zijn.

Wat deed de Amsterdamse antropologe zo denken? De implicatie dat “modern” en “hoofddoek” antoniemen waren kwam over. Of was haar vriendin juist modern omdat ze géén hoofddoek droeg? Het leek mij dat er hier een combinatie van ideeën plaatsvond en zich uitten als één opmerking. De antropologe had wellicht verschillende ideeën over modernisme dus pakte ik twee van mijn go-to­ artikelen wat betreft modernisme, een artikel van Jocelyne Cesari, hoogleraar Religie en Politiek aan de University of Birmingham, en een artikel van Will Kymlicka, hoogleraar Filosofie aan de Queen’s University at Kingston, die gaan over de ideeën die uit de Verlichting zijn gekomen.

Verlichting

Cesari beschrijft een proces die ruimte creëerde voor enkele Verlichtingsidealen. Het proces stamt uit de Renaissance waar staten hun politieke onafhankelijkheid van de Kerk begonnen te verklaren en handhaven. Omdat de bevolking van die staten nog in God geloofden hadden de onmisbare kerken een nieuwe sociale status nodig. Dit zorgde voor een mentale scheiding tussen het lagere staatsapparaat en het hogere transcendente geloof. In deze scheiding mocht het “hogere” dan ook niet het “lagere” regulieren en vice versa. Van de gelovige wordt dan ook verwacht dat het geloof geen invloed uitoefent over de politieke of sociale praktijken waar deze aan participeert. Het secularisme valt te ruiken.

Het proces dat Kymlicka beschrijft gaat over het belang van het individuele dat is benadrukt als één van de Verlichtingsidealen. Het idee dat vrijheid om godsdienst te beoefenen, propaganderen, veranderen of achterlaten een fundamenteel mensenrecht is stamt uit dat individuele belang. Dit individualisme beïnvloedde het christendom, wat de meest ‘aanwezige’ religie was, in Europa in grote mate. De autonomie van een persoon was een fundamenteel begrip en daardoor was hetgeen dat een mens autonoom maakt, zijn mogelijkheid om te denken, het belangrijkste gedeelte van die persoon. Hiermee werd het lichaam, oftewel het corporale, ondergeschikt aan de ratio. Mind over matter.

In het stelsel van “mind over matter” in een religieuze context zijn externe uitingen van geloof dan ook ondergeschikt aan interne uitingen van geloof. Op deze manier kun je dus in een God blijven geloven en diens belofte van een hiernamaals. Echter, zodra je dit idee uit op een externe, lichamelijke, corporale manier zoals het dragen van een hoofddoek of het verwijderen van de voorhuid, dan verlies je de noemer “modern”. Voor iemand die denkt in deze termen is het dus uiterst onnodig om met iets anders dan je ratio te geloven. ‘Je gelooft, dat is toch genoeg?’

Europa

Een combinatie van de twee processen leidt ons tot de huidige samenleving die we hebben. Alleen de ratio is geschikt om de maatschappij te veranderen en iemands religie mag deze ratio absoluut niet beïnvloeden. Zodra dat wel gebeurt ben je ouderwets. Het is dus volkomen mogelijk dat de Amsterdamse antropologe een product van haar tijd en samenleving is. Echter is relativering hier enorm van belang.

De Verlichting was geen globaal proces. De ideeën die eruit zijn voortgevloeid worden dan ook absoluut niet universeel geaccepteerd. De Verlichting heeft plaatsgevonden in Europa met als bouwstenen de Europese oorlogen van religie en de Reformatie. Aangezien deze bouwstenen niet overal ter wereld beschikbaar waren is er buiten deze Europese Verlichting ook geen vergelijkbaar proces geweest. In samenlevingen buiten de sphere-of-influence van de Verlichting is het ook geen teken van oubolligheid als je religie zich manifesteert in het corporale.

Wij vs. Zij

Een andere mogelijke reden voor de uitspraak van de antropologe is een superioriteitsideaal. Nou is het niet mijn dagelijkse bezigheid om oudere blanke welgestelde antropologen uit Amsterdam te beschuldigen van een superioriteits-ideaal, alleen lijkt het me handig als we toch de mogelijkheden onder ogen nemen. Om het simpel te houden trek je een streep tussen wij en zij. Iedereen aan de kant van wij is modern en iedereen aan de kant van zij is niet modern. Het concept is simpel, maar wie hoort nou waar?

De Europese maatschappijen schrijven hun huidige idealen vaak toe aan Joods-Christelijke Seculiere fundamenten, wat volgens dr. Ernst van den Hemel de langste manier is om niet-islamitisch te zeggen. Wat er uitkomt is dat moslims niet modern zijn en de rest wel modern is. Alleen ben ik niet van mening dat het proces in deze mate voorkomt.

Zelf ben ik van mening dat de hoofddoek en modern-zijn tegenover elkaar worden gezet door een combinatie van de bovengenoemde processen.  Een mengsel tussen de Verlichtings-zeitgeist over religie en een superioriteitsideaal waarin iedereen zoals jij modern is en de rest daarbuiten valt. Op het moment begrijp ik beter wat de antropologe deed bewegen in haar uitspraak. Echter is er maar één idee dat niet modern is en dat is het idee dat intern geloven superieur is aan extern geloven.